ağıl

1.

is. <ər.>

1. İnsanda düşünmə və dərketmə qabiliyyəti; zəka. // Şüur, idrak. Bu növcavan gülüzlü, xoşsifətli olub, ağıl və kamalı üzündən məlum edirdi. N. N.. Ağıl deyir, qalmayacaq yer üzündə qandan əsər; Hər könülə ilham kimi gələcəkdir gözəl səhər. S. V..

2. Hafizə, zehin, xatir, yad, yaddaş, fikir. Ağlımda heç bir şey qalmadı. Ağlıma indi gəldi. Səninlə oxumağım heç ağlıma gəlmir. – Hər kəs ağlına hər nə çatır, əmələ gətirir. M. F. A..

◊ Ağıl dəryası – çox ağıllı, çox bilikli, dərin məlumatlı (bəzən zarafat və istehza ilə deyilir). Ağıl dişi – bax diş. Ağıl eləmək – baş işlətmək, fikirləşmək, düşünmək, mülahizə etmək, fikirləşib bir yol tapmaq. Ağıllı ağıl eyləyincə, dəli vurdu Kürü keçdi. (Ata. sözü). Ağıl öyrənmək – başqasından bilik və təcrübə əxz etmək, ibrət götürmək, ibrət dərsi almaq. Ağıl öyrətmək – yol göstərmək, iş öyrətmək, nəsihət vermək. Hər iş adama bir ağıl öyrədir. (Ata. sözü). Ağıl vermək – başına ağıl qoymaq, öyüd vermək, yol göstərmək, pis yoldan uzaqlaşdırmaq. Ağıl-ağıla vermək – bir yerdə oturub düşünmək, fikirləşmək, məsləhətləşmək. Ağıldan kasıb (kəm, naqis) – axmaq, gic, ağlı az, zehni cəhətdən az inkişaf etmiş. Eh, ay əmioğlu, sən də məndən beşbetər ağıldan kasıbsan, ha! M. Hüs.. Ağla batmaq (yatmaq) – inana bilmək, mümkün hesab etmək, inanmaq. Anasının sözləri Dilarənin ağlına batdı. M. İ.. Doktorun sözü ağlıma batdı. M. C.. <Bəşir:> Məsləhətin bəd deyil, ağlıma yatır, anam da məni rahat qoymur. S. S. A.. Ağla çatmaq – anlaya bilmək, düşünə bilmək, dərk edə bilmək. Ağla sığmaq – inanıla bilmək, mümkün olmaq. Ağlı azmaq – 1) dəli olmaq, ağlını çaşdırmaq, ağlını itirmək; 2) sözünü, hərəkətini, işini bilməmək, başdan çıxmaq. Ağlı (başından) oynamaq – dəli kimi olmaq, ağlı çaşmaq. Ağlı ala qayada – huşu başında olmayan, huşu dağınıq, fikri ayrı yerlərdə olan adam haqqında. Ağlı başına gəlmək – 1) özünə gəlmək, ayılmaq; 2) məc. ağıllanmaq, pis işdən, avaralıqdan əl çəkib doğru yola düşmək, düzəlmək. Ağlı başında – ağıllı, dərrakəli, düşüncəli, öz işini, xeyrini-zərərini bilən adam haqqında. Ağlı başında olmaq – öz işi və hərəkətlərində ayıq və dərrakəli olmaq, öz xeyir və zərərini bilmək. Ağlı başından çıxmaq – 1) bax ağlı başından getmək – 3-cü mənada; 2) məc. bərk hirslənmək, acığı tutmaq. . . Bir gün eşitdik ki, kəndin yaxınlığında pələng üç inək parçalamışdır, ağlım başımdan çıxdı. A. Ş.. Ağlı başından getmək – 1) ağlını itirmək, ağlını çaşdırmaq, dəli olmaq, sərsəmləmək; 2) məc. azmaq, doğru yoldan çıxıb pis yola düşmək; 3) məc. məftun olmaq, vurulmaq, valeh olmaq. Ağlı çaşmaq – çaşıb qalmaq, nə edəcəyini bilməmək. <Hacı Həsən:> Ay arvad, sən Allah, tez ol, durma! Bilmirəm <Şeyx şəhərin ölülərini> dirildəcək, ya diriltməyəcək. O bağlıdır ağanın iltifatına. Mənim özümün də ağlım çaşıb; Heç bilmirəm nə cür dirildəcək? C. M.. Ağlı getmək – bax ağlı başından getmək 3-cü mənada. Ağlı kəsmək – 1) ağlına batmaq, inanmaq, güman etmək, etiraf etmək; mümkün bilmək. Tükəz xalanın ağlı kəsdi, hər nə fənd olursa olsun kişini qurtarmaq lazımdı. S. Rəhimov; 2) anlamaq, başa düşmək. <Tapdıq> xüsusilə üç yaşı tamam olandan və yavaş-yavaş da olsa ağlı kəsəndən sonra daha tələbkar oldu. Ə. Vəl.. Cumanın dediyinə və özünün də ağlı kəsdiyinə görə bu çox gərəkli məlumat idi. Ə. Ə.. Ağlı kəsməmək – 1) başa düşməmək, dərk edə bilməmək. Uşaqdır, ağlı kəsmir; 2) mümkün hesab etməmək, güman etməmək. <Hacı Həsən:> . . Axır ağlım kəsmir ki, gözümüz ilə gördüyümüz işlərin hamısı yalana çıxsın. C. M.. Ağlı uçmaq – bax ağlı getmək. Ağlı(nı) baş(ın)a yığmaq – ağıllanmaq, ağıllı olmaq, öz hərəkətini ölçüb-biçmək, fikirləşmək, düşünmək. Ağlı(nı) uduzmaq – 1) hiyləyə aldanmaq, uymaq, gözü bağlanmaq; 2) yanılmaq, səhv etmək. Ağlına çatmaq – dərk etmək, anlamaq, başa düşə bilmək, xəyalına gətirmək. . . <Hərəmlərin> ağıllarına çatmırdı ki, Şah Abbas qəflətən bir Abbas Məhəmməd oğlu ola. M. F. A.. Ağlına gətirmək – yadına salmaq, fikrinə gətirmək, təsəvvürünə gətirmək. . . Heç ağlınıza gətirirsinizmi ki, cümə günü dükanlar bağlı olsa, cavan dükan şagirdləri . . nəyə məşğul olacaqlar? C. M.. <Səriyyə xala> gələcək qarşısında böyük bir vahimə duysa da, bir gün uşaqlarının bir tikə çörək üçün . . ona-buna əl açacaqlarını heç ağlına da gətirmirdi. M. İ.. Ağlını aparmaq – başdan çıxarmaq, heyran etmək, məftun etmək, valeh etmək. Ağlını başına cəm etmək – bax ağlını başına yığmaq. Ağlını başından çıxarmaq – 1) azdırmaq, pis yola çəkmək; 2) məc. məftun etmək, valeh etmək. Ağlını itirmək – 1) dəli olmaq; 2) bax ağlı başından çıxmaq.

2.

is. İçərisində mal-qara və qoyun saxlamaq üçün ətrafı tikan və ya ağac ilə hasarlanmış üstüaçıq yer. Qoyunlar sağılıb qurtardıqdan sonra, ağılın ağzını açarkən, ana-bala mələşə-mələşə qaçaraq bir-birinə qarışırdı. A. Ş.. Böyük ağıla doldurulmuş quzular uzaqdan gələn sürünü görüb mələşirdi. İ. Ə..